Sarrera honetan agertzen den lana Iñigo Azkarate Ugartek IRALEn egindakoa da eta Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin 3.0 (CC BY-NC-SA 3.0) lizentziapean dago. EIMA katalogoan aurki daiteke esteka honetan.
1. KORRONTE ELEKTRIKOA
1.1. ENERGIA ELEKTRIKOAREN SORRERA
Gorputza atomoek osatzen dute. Atomoek nukleo bat daukate, eta, inguruan biraka, elektroiak (partikula oso txikiak). Kanpoko indarren eraginez, atomoek elektroiak eman diezazkiekete aldameneko atomoei; horiek ere aldamenean dauzkaten beste atomo batzuei eman diezazkiekiete. Eta horrela jarraitzen du etengabe, efektu kateatua lortuz. Elektroi-jario horri deitzen zaio korronte elektrikoa. Beraz:
Korronte elektrikoa puntu batetik bestera dagoen elektroi-jarioa da. Korronte zuzenean, pilen kasuan esaterako, (–) bornetik (+) bornera doan jarioa da.
Hori guztia hobeto ulertzeko, begiratu honako webgune hau: http://www.tecno12-18.com/mud/circuito/circuito.asp?link=&lengua
1.2. ENERGIA ELEKTRIKOA SORTZEKO MODUAK
Modu asko dago energia elektrikoa sortzeko. Garrantzitsuenak dira:
- igurztearen bidez
- presioaren edo indarren bitartez
- argiaren bitartez
- eremu magnetikoen eraginez
- erreakzio kimikoen ondorioz
Azken modu biak dira garrantzitsuenak, eta horiexek aztertuko dira aurten.
1.3. ENERGIA ELEKTRIKOAREN PRODUKZIO KIMIKOA. PILAK ETA BATERIAK
Pilak zenbait produktu kimiko konbinatuta lortzen dira. Irudiko pila arruntean, (+) poloa karbonozko elektrodoa da; (-) poloa, berriz, inguruan daukan zinkezko bilgarria da. Horien artean, amonio klorurozko pasta isolatzailea egoten da.
Horrelako pilekin oso zaila da 1,5 V baino tentsio handiagoa lortzea. Tentsio altuagoa lortzeko, seriean konektatu behar dira; hau da, (-) poloa eta (+) poloa elkarren ondoan konektatu behar dira. Horrelaxe lortzen dira 4,5 volt-eko petaka-pilak eta 9 volteko blokeak.
Beste material batzuekin ere egiten dira pilak. Adibidez, erlojuen pilek eta antzekoek merkurioa erabiltzen dute (metalen artean, kutsakorrenetarikoa). Pila mota guztiek metal astunak erabiltzen dituztenez eta metal astun guztiak arriskutsuak direnez, oso kutsakorrak izaten dira pilak. Oso akats larria da pilak erabiltzea. Pila arruntak ere ez dira askoz hobeak, manganesoa eta zinka (metal astunak) erabiltzen baitituzte. Hortaz, zenbat eta gutxiago erabili pilak, hobe.
Oso garrantzitsua da ahalik eta gehien erabiltzea behin eta berriz kargatzeko pilak. Ohitura ekologikoa da, eta, epe ertainera eta luzera, askoz merkeagoak dira.
1.4. ENERGIA ELEKTRIKOAREN PRODUKZIOA MAGNETISMOARI ESKER. ALTERNADOREAK ETA DINAMOAK
Gure gizartean, kontsumitzen den energia elektriko ia guztia zentral elektrikoetan ekoizten da; hala, alternadore izeneko makinetan sortzen da gaur egungo bizitzarako ezinbestekoa den elektrizitatea. Indukzio elektromagnetikoan (fenomenoa) oinarritzen da.
- Indukzio elektromagnetikoa
Indukzio elektromagnetikoa naturan gertatzen den fenomeno fisikoa da. Teorian, oso fenomeno sinplea da: eroale bat eremu magnetiko baten eraginpean mugituz gero, (-) eta (+) poloak lortzen dira eroalearen ertzetan.
Eroalea geldirik baldin badago eta eremu magnetikoa mugitzen baldin bada, berdin gertatzen da.
- Dinamoak eta alternadoreak
Iman iraunkor batek eta ardatz bati lotutako bobina batek osatzen dute dinamoa. Bobina hori beste ardatz bati bildutako kobrezko haria da. Dinamoaren ardatza birarazita, energia elektrikoa lortzen da bobinaren ertzetan. Energia hori aprobetxatu ahal izateko, eraztun kolektore bat erabiltzen da. Ikusi irudia.
Alternadorea eta dinamoa ia berdinak dira. Zatitutako eraztun-kolektore bat erabili beharrean, osorik dauden bi eraztun-kolektore erabiltzen dira. Esan behar da alternadoreak direla zentral elektrikoetako sorgailuak, azoka txikietako sorgailuak eta elektrizitatea sortzeko erabiltzen diren makina ia guztiak. Salbuespen bakarra eguzki-plaka fotovoltaikoak dira.
- KORRONTE ELEKTRIKOAREN ONDORIO NAGUSIAK
Korronte elektrikoaren ondorio nagusiak honako hauek dira:
- Korronte elektrikoak beroa sortzen du.
- Korronte elektrikoak eremu magnetikoak (imanak) sortzen ditu inguruan.
- Korronte elektrikoak argia sortzen du zenbait gas zeharkatzean.
- Korronte elektrikoak efektu kimikoak eduki ditzake.
- Korronte elektrikoak eragin mesedegarriak edo kaltegarriak sor ditzake gizakiarengan.
- Korronte elektrikoaren efektu termikoa
Korronte elektrikoak beroa sortzen du beti. Horrek energia elektrikoa alperrik gastatzea ekartzen du askotan. Hala ere, batzuetan, aprobetxatu egin dezakegu efektu hori. Esaterako, korronte elektrikoaren efektu hori erabiltzen dute bitrozeramikazko sukaldeak, berogailu elektrikoak, goritasun-argiak edo bonbillak; baita beroa ematen duten beste hargailu elektriko askok ere.
Efektu termiko horri Jouleren efektua esaten zaio.
Bonbillaren kasuan, korronte elektrikoak wolframiozko harizpi bat berotzen du; harizpi hori gori-gori ipinitakoan, goritasunak argia ematen du. Bonbillak berogailu nahiko onak dira, baina argi kaxkar samarra ematen dute; izan ere, xurgatzen duten energia elektrikoaren % 10 baino ez dute aprobetxatzen argia emateko.
Ahal dela ez da bonbillarik erabili behar; askoz eraginkorragoak dira kontsumo txikiko lanparak eta LED-dun lanparak.
- Korronte elektrikoaren efektu magnetikoa
Lehenengo, imanen ezaugarriak gogoratu behar dira. Dakizuenez, naturan ere badaude imanak (naturalak). Hala, Lur planeta bera iman erraldoia da. Gainera, bi iman elkartzean, bi aukera egon ohi dira: batetik, aldaratze-indarra sortzen da (polo berdinetik elkartzen dira); bestetik, erakarpen-indarra sortzen da (aurkako polotik elkartzen dira). Magnetismo naturala deitzen zaio fenomeno horri.
Bestalde, korronte elektrikoak beti sortzen du eremu magnetikoa inguruan. Fenomeno hori elektromagnetismoa da.
Efektu hori indartzeko, burdinazko ardatz bati hari elektriko bat biltzen zaio; ondorioz, eremu elektrikoa asko indartzen da. Elementu horri elektroimana deitzen zaio, eta honako gailu hauetan erabiltzen da: tinbreetan, motor elektrikoetan, telefonoen antena-igorleetan…
1.5.3. Korronte elektrikoaren argi-efektua
Elektroiek argi ultramorea (ezin da ikusi) igortzen dute zenbait gas zeharkatzean. Argi hori ikusteko, lanparen hodiek hauts fluoreszente berezia dute (ikusi ezkerreko irudia). Horrelakoak dira kaleko lanpara gehienak, gelan egoten diren fluoreszenteak eta etxeetan gero eta gehiago erabiltzen diren kontsumo txikiko lanparak.
Horrelako lanparek, zalantzarik gabe, bonbillek baino askoz etekin handiagoa ateratzen diote xurgatzen duten energia elektrikoari. Beraz, nahiz eta garestiagoak izan erosteko orduan, askoz merkeagoak dira epe ertainean eta luzean.
Guztiek daukate alde txarra: zirkuitu laguntzaileak behar dituzte pizteko orduan.
1.5.4. Korronte elektrikoaren efektu kimikoa
Korronte elektrikoak zenbait efektu kimiko izan ditzake. Ezagunena hauxe da: behin eta berriro karga daitezkeen pilak eta bateriak kargatzea agortutakoan (telefonoena, tablet-ena…). Metalak lortzeko erabiltzen da. Beste metal batzuekin estaltzeko ere erabiltzen da: esaterako, galbanizatutako altzairuan burdina zinkarekin estaltzen da.
1.5.5. Korronte elektrikoaren eragina gizakiarengan
Korronte elektrikoak, gorputza zeharkatzean, eragina du gizakiarengan. Eragin hori izan daiteke kaltegarria edo mesedegarria:
1.5.5.1. Eragin kaltegarria
Gizakiaren burmuinak seinale elektrikoak erabiltzen ditu gorputza gobernatzeko, bai informazioa jasotzeko zentzumenen bidez (usaimena, ikusmena…), bai gorputzari aginduak emateko (giharrak mugitu, izerditu…).
Gorputzaren kanpoko aldetik datorren korronte elektrikoak, gorputza zeharkatzean, zera eragin dezake:
● Gorputza erre dezake efektu termikoaren ondorioz, korrontea oso handia bada.
● Bihotza geldiarazi dezake, edo bihotzari azkarregi joanarazi diezaioke, eta heriotza ekarri.
1.5.5.2. Eragin mesedegarria
Korronte elektrikoa gero eta gehiago erabiltzen da medikuntzan, eragin mesedegarria lortzeko: besteak beste, lesioak artatzeko, bihotzari laguntzeko taupada-markagailuaren bidez, masajeak emateko…
